ABD ve Serbest Ticaretin Geldiği Aşama

Dünya ticareti, Trump’ın her cephede açtığı tarife savaşları ile şirazesinden çıktı. İdari kararlarla sürekli değişen ticari tarifelerin yarattığı belirsizlik, ilk etkisini yılın birinci çeyreği sonunda Amerikan ekonomisindeki yüzde -0.3 lük daralma ile gösterdi.   Henüz enflasyon ve işsizlik verilerinde önemli bir değişme yok. Trump muhtemelen bunu sık sık yerden yere vurduğu FED ‘in faiz kararlarına borçlu. Bir de tabii MAGA (Make America Great Again) için aldığı, buna rağmen tutulup tutulmayacağı belli olmayan yabancı yatırım sözlerine. Aslında MAGA kısaltmasını “Arap Parasıyla” anlamına gelecek bir eklemeyle MAGAWAM (Make America Great Again with Arab Money) yapsalar yeridir.  Çünkü Suudi Arabistan, Katar ve Birleşik Arap Emirliklerin ziyaretlerinde, nasıl hesaplandığı pek belli olmamakla birlikte,  10 yıl süreyle toplam 2 trilyon Dolar değerinde yatırım sözü almış olmasının, piyasalar üzerinde rahatlatıcı etki yaratması da önemli.  Tabii bir de 12 Mayıs 2025 tarihinde tamamlanan ABD-Çin müzakerelerinden, 90 gün süreyle ticari tarifelerin karşılıklı olarak yüzde 115 oranında düşürüleceği haberi gelmesi, Ağustos ortasına kadar, belirsizliği biraz azalttı. ABD nin Çin’e uyguladığı ticari tarifeler önce yüzde 145 e kadar çıkmıştı. Şimdi yüzde 30 a indi. Tabii önceden yapılan ticaret sözleşmelerinin bu belirsizlikten nasıl etkilendiği, antrepolarda ne kadar dayanıklı ürünün beklediği belirsiz. Ama Çin, hemen pes etmedi. AB, Rusya ve Uzak Doğu pazarlarında yeni ufuklar aramaya başladı. ABD inde ise ithal ikamesine geçiş ile ilgili bir işaret henüz yok.  Sanayi hedeflemesi ile ilgili olarak da yapılan köklü bir değişiklik veya yönlendirme yok. Çin yanı sıra, Trump’ın en yakın komşuları olan Kanada ve Meksika’ya yönelttiği baskılar da misliyle geri dönüyor, hatta kapanan sınırlardan turistik geçişler bile zorlaşıyor.                                                      

Ticari Tarifelerden daha Önemli Yaptırımlar

 Dünyada uygulanan tarife dışı engeller çok çeşitli. Bunlar arasında, kota uygulamaları, döviz kuru politikaları, destekler,  gönüllü ihracat engelleri, menşei denetimleri, karmaşık ihracat ve ithalat süreçleri, yerli malı kullanma teşvikleri bunların en bilinenleri. İhracat kontrolleri de kahve ve kakao gibi belli ürünlerde fiyatların dünya piyasalarında düşmemesi için kullanılan tarife dışı engellerden. Ama ABD ihracat kontrollerini daha çok ulusal güvenlik ve serbest ticaret arasındaki eşik olarak, ustalıkla kullanan ülkelerden. İhracat kontrolleri, ithalat caydırıcı tarife engeller veya yasaklar ile desteklenirse kısmi, geçici veya hedeflenmiş yaptırımlara dönüşebilir.  Küba, İran, Kuzey Kore, Rusya ve Ukrayna’nın belli bölgelerinden gelen, mal, hizmet, birey ve şirketler, ABD nin tam yaptırım listesinde. Ayrıca, savunma ve enerji alanlarında bazı bireyleri veya ekonomik sektörleri hedef alan OFAC ve CAATSA yaptırımları var. Belarus, Hong Kong, Çin, Orta ve Güney Afrika Cumhuriyeti, Demokratik Kongo, Etiyopya, Irak, Libya, Lübnan, Suriye, Mali, Mynmar, Sudan, Güney Sudan, Venezuela, Yemen ve Zimbabve, hatta Uluslararası Ceza Mahkemesi ABD nin resmi veya özel ticari ve ekonomik ilişkiler yasağı kapsamında. OFAC yani Yabancı Varlıklar Kontrol Ofisi, öncelikle terörist ve uyuşturucu kaçakçısı ülke ve bireylere karşı ekonomik yaptırım programlarını yöneten, dış politika ve ulusal güvenlik hedeflerine ulaşmak için sorumlu ülke veya birey(şirket) hesaplarına el konulmasını, seyahat ve ticaret yasaklarını öngören bir kuruluş. Tarife ve tarife dışı engellerden başka,  Çin'e yönelik ekonomik yaptırımlar ve ihracat kontrolleri hem OFAC, hem de ABD Ticaret Bakanlığı Sanayi ve Güvenlik Bürosu (BIS) tarafından yönetilmekte. CAATSA ise 2017 de yabancı güçler tarafından ABD ne karşı algılanan saldırılara karşı koyma amacıyla yürürlüğe konulan “Amerika'nın Düşmanlarına Yaptırımlarla Karşı Koyma Yasası”. ABD ilk kez 2018 sonunda CAATSA ikincil yaptırımlarını Çin Askeri Komisyonu'na bağlı Ekipman Geliştirme Departmanına ve başkanına karşı uygulanmaya başlamış. ABD ayrıca, İran'ın balistik füze programına destek olmaları nedeniyle Çin ve Hong Kong'da bulunan kuruluş ve bireylere yaptırım uygulamakta[1].

İhracat Kontrollerindeki Çin Odaklanması 

ABD karmaşık ve bütünleşmiş ihracat kontrolleri mevzuatını daha yaygın bir şekilde uygulayarak hızla serbest ticaretten uzaklaşıyor. Trump bu kontrolleri özellikle, tarife müzakerelerinde bir tehdit sopası olarak tutarak, pazarlık gücünü arttırmak ve Çin’i köşeye sıkıştırmak çabasında. Tarife savaşlarının müzakere zeminlerine payanda oluşturan ihracat kontrol mevzuatının amacı önemli. Bunlar birkaç başlık altında toplanabilir: 1. ABD ulusal güvenliğinin korunması.  2. Kitle İmha Silahlarının(WMD) yayılmasının engellenmesi. 3. Amerikan Dış Politikasının güçlendirilmesi. 4.  ABD nin taraf olduğu veya olacağı ikili veya çok taraflı uluslararası anlaşmalara destek temini. 5. İnsan hakları ihlallerinin ortadan kaldırılmasında ABD öncülüğüne görünürlük kazandırılması. 6. Bölgesel siyasi istikrar konusunda ABD nin yön verici rolünün desteklenmesi. 7. Opioid yani uyuşturucu trafiğinin engellenmesi ve 8.  Amerika’nın ekonomik rekabet gücünün korunması ve arttırılması. Bu temel amaçlar çerçevesinde ihracat kontrol mevzuatı, ABD vatandaşları veya ABD'deki yabancı uyruklular dâhil olmak üzere, bilgi, teknoloji ve mallarının denizaşırı ülkelerdeki herhangi birine nasıl satılacağını düzenlemekte. Yapay zekâ, bilgisayar, başta Huawei ve 5G olmak üzere iletişim ve tıp teknolojileri alanlarında son yıllarda ortaya çıkan baş döndürücü buluşlar kontrollerin kapsamını da genişletmiş olup, bu alanlarda Çin’e gelişmiş bilgisayar ve yarı iletken ürünleri ihracat kontrolleri arttırılmış bulunuyor. Biden yönetimi dönemine isabet eden 2022 ve 2023 yıllarında kapsama alınan ihracat kontrolleri, şimdi Çin ile yapılan tarife müzakerelerinde de hararetli pazarlıklara konu olmakta. Bütün bunlar, dünya ticaretinin en büyük paydaşı olan ABD nin giderek daha korumacı hale geldiğini ve serbest ticaretten daha fazla saptığını göstermekte. Bu nedenle Dünya Ticaret Örgütünü de yok saymasına şaşmamak gerek. Açıkçası tarifelerle oynanması, ABD ticaret politikasının sadece bir yüzü. Buzdağının okyanus altındaki kitlesi ise yaptırım ve ihracat kontrolleri.     
 

[1]   Tammy Bruce (May 14, 2025), “Imposing Sanctions on China- and Iran-based Entities and Individuals that Support Iran’s Ballistic Missile Program” Bknz: https://www.state.gov/releases/office-of-the-spokesperson/2025/05/imposing-sanctions-on-china-and-iran-based-entities-and-individuals-that-support-irans-ballistic-missile-program.