Artvin'in adının nereden geldiği konusunda kesin bir tarihsel kayıt olmamakla birlikte, tarihçiler ve dilbilimciler tarafından en çok kabul gören ve en güçlü teori, ismin kökeninin Zerdüştlük (Mecûsîlik) inancına ve Kafkas dillerine (özellikle Gürcüce ve Ermenice) dayandığı yönündedir.
Bu teoriye göre, Artvin isminin kökeni şu şekilde açıklanmaktadır:
1. Ana Teori: Zerdüşt Tanrısı "Arta" ve Gürcüce "Artavani"
Bu, en yaygın kabul gören akademik görüştür ve ismin evrimini şu adımlarla açıklar:
Kök Kelime: "Arta" İsmin kökünün, bölgenin antik çağdaki (özellikle Ahameniş/Pers dönemi) inançlarından biri olan Zerdüştlükteki bir tanrı olan "Arta" (Aša olarak da bilinir) olduğuna inanılmaktadır. "Arta", bu inançta "kutsallık", "doğruluk" ve "düzen" kavramlarını temsil eden kutsal bir varlıktır.
Gürcüce (Gürcüce) Sonek: "-ovani" Eski Gürcüce kayıtlarda Artvin'den "Artavani" veya "Artanuci" olarak bahsedilmektedir. Buradaki "Arta" köküne eklenen Gürcüce "-ovani" eki, "taşıyıcı", "barındıran" veya "bir yere ait olan" anlamlarına gelir.
Birleşimi ve Anlamı Bu iki kelime birleştiğinde, "Artavani" kelimesi "Arta'yı barındıran yer" veya "Arta'nın (tapınağının) bulunduğu yer" anlamına gelmektedir. Bu, büyük olasılıkla Artvin'in bulunduğu bölgede Zerdüşt tanrısı Arta'ya adanmış bir tapınağın veya kutsal bir alanın varlığına işaret etmektedir.
Dilsel Evrim Zaman içinde bu isim, diller arası etkileşim ve ses uyumuyla değişime uğramıştır. Arta-ovani ismi zamanla Arta-vani, ardından Art-vani ve son olarak günümüzdeki Art-vin şeklini almıştır. Ermenice kaynaklarda da şehirden benzer bir isim olan Artvini olarak bahsedilmesi bu teoriyi güçlendirmektedir.
2. Diğer Teoriler ve Folklorik Yaklaşımlar
Artvin ismiyle ilgili daha az desteklenen veya halk etimolojisi (halk arasında türetilen) olarak kabul edilen başka teoriler de mevcuttur:
İskit (Saka) Teorisi: Bazı yerel rivayetler, bölgeye MÖ 7. yüzyılda gelen İskit (Saka) Türklerinin bir kolunun veya bir beyinin adının "Artvin" olduğunu öne sürer. Ancak bu teori, dilbilimsel ve tarihsel kanıtlar açısından "Artavani" teorisi kadar güçlü kabul edilmemektedir.
3. Önemli Tarihsel Not: "Çoruh" Vilayeti
Artvin isminin tarihiyle ilgili bilinmesi gereken önemli bir detay daha vardır. Her ne kadar şehrin adı antik çağlardan beri "Artvin" ve benzeri şekillerde anılsa da, Osmanlı İmparatorluğu'nun son dönemi ve Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk yıllarında (1936'dan itibaren) bölgenin idari adı farklıydı.
O dönemde ilin (vilayet) adı, bölgeden geçen nehirden dolayı "Çoruh" idi.
Ancak 1956 yılında çıkarılan 6668 sayılı kanunla, ilin adı "Çoruh" iken, merkezi olan şehrin tarihi adına uygun olarak "Artvin" olarak değiştirilmiştir.
Özetle
Artvin, adını büyük olasılıkla eski Pers ve Kafkas inançlarından alan çok eski bir yerleşim yeridir. İsmin, Zerdüşt tanrısı "Arta" ile Gürcüce "yer" veya "barınak" anlamına gelen "-ovani" ekinin birleşmesinden oluşan "Artavani" (Arta'nın Yeri) kelimesinden evrilerek günümüze ulaştığı düşünülmektedir.
